Android gebruiken zonder Google

Zangeres Alicia Keys die reclame maakt voor BlackBerry, acteur Robert Downey Jr die een HTC of OnePlus gebruikt, en talkshowhost Ellen Degeneres die een selfie maakt met een Samsung-telefoon bij de Oscars: celebrity endorsements in de telefoonmarkt zijn niets nieuws. De meeste bekende mensen doen het alleen omdat ze ervoor betaald worden, niet omdat ze het menen. Zo twitterde talkshowhost Oprah Winfrey hoe fantastisch een Microsoft Surface-tablet was… vanaf een iPad. Oprechte celebrity endorsements zijn even zeldzaam als een witte kerst in de Benelux.

Vorig jaar, op 21 september, kende de telefoonmarkt wel een oprechte celebrity endorsement en wat voor een. Niemand minder dan klokkenluider Edward Snowden twitterde hoe hij een smartphone zou gebruiken. En welk besturingssysteem zou erop staan? De custom rom GrapheneOS, zo zei hij.

Die custom rom was tot dat moment niet heel bekend. Het is een project van ontwikkelaar Daniel Micay, voorheen van CopperheadOS. Het team is maar klein; naast Micay zit er een ontwikkelaar bij die anoniem wil blijven én een tweaker: Crypto_Exfil. De focus van GrapheneOS, voorheen Android Hardening, is privacy en beveiliging. Dat is de reden om geen Google-diensten mee te leveren: Google-diensten slaan data op Google-servers op en de bedoeling van GrapheneOS is juist om anoniem te blijven.

De vraag voor dit verhaal is niet wat je wel en niet kunt doen met telefoons die Google-loze Android draaien; dat hebben we al eens onderzocht. Evenmin gaat het over Huawei en zijn alternatief voor Google-diensten; dat is een kwestie voor een andere keer. De vragen zijn deze keer hoe aanbieders van software om Google heen werken in Android en waarom gebruikers Google uit hun smartphone willen hebben.

Dit verhaal was niet mogelijk geweest zonder de antwoorden en inzichten van diverse tweakers: Jurroen, NuKeM en PalingDrone, bedankt voor jullie medewerking!

Als ik Jurroen vraag waarom hij zo graag zonder Google wil, dan moet hij daar even over nadenken. "Eerlijk gezegd hoef ik het zelden meer uit te leggen." Maar hij begint al snel aan een uitleg en die gaat uiteraard over privacy.

Hij begint met een elementair verschil: dat tussen beveiliging en privacy. "Een gebrekkige beveiliging kan leiden tot inbreuk op privacy, maar het zijn echt twee zaken die je uit elkaar moet halen. Beveiliging is bedoeld om je privacy te waarborgen, zodat je data niet overal belandt." Het probleem met Google ligt niet bij beveiliging, maar bij privacy, vindt Jurroen. "Google is de belichaming van privacyinbreuk, vind ik. Google verzamelt veel data op allerlei gebieden en slaat die op. Opt-out is moeilijk."

PalingDrone sluit zich daarbij aan. "In principe zijn de Google-apps en -services prima stukjes software, erg gemakkelijk en het werkt gewoon goed, maar voor mij is het grootste bezwaar dat je betaalt met je data. Je overhandigt je waardevolle en privacygevoelige gegevens aan een anoniem buitenlands bedrijf. Dat gaat ze te gelde maken zonder dat je zelf nog invloed hebt op waar die data uiteindelijk belandt of hoe die gecombineerd gaat worden om je in een marketinghokje te duwen of anderszins te profileren."

Ook NukeM wijst op de dataverzameling, maar niet alleen van Google-apps zelf. "Heel wat apps, ook al zijn ze niet van Google zelf, gebruiken wel de Google-diensten, waardoor soms heel wat data van die app, of gewoon het feit dat jij die app gebruikt, alsnog langs Google passeert. Wetende waar Google het grootste deel van zijn geld haalt, advertenties, wat de waarde van die data hierin kan betekenen voor Googles omzet en wat het met voldoende data over een persoon al niet te weten kan komen over hoe die te beïnvloeden is, vind ik dit een erg kwalijke zaak, zeker aangezien een zo groot deel van de mensheid hiervan gebruikmaakt."

Daardoor zijn er diverse struikelblokken. Een van de belangrijkste is dat toepassingen die veel data slurpen, vaak ook betere apps zijn. Dat is logisch, vindt Jurroen. "Commerciële toepassingen werken beter; ze weten door data beter hoe ze moeten werken en hoe de interface eruit moet zien."

Een ander struikelblok is dat fabrikanten van Android-smartphones geen firmware zonder Google maken en ook dat heeft gevolgen. Custom roms hebben nadelen, aldus NukeM. "Deze wisten zelden of nooit de camerakwaliteit van het origineel te behalen, laat staan de kwaliteit die ik zocht. Daarnaast is stabiliteit in het algemeen wel een puntje. Het blijft aangepaste code die door één persoon of een groep mensen meestal in hun vrije tijd wordt onderhouden. Ik kan voor deze mensen alleen maar bewondering en respect hebben, maar vanuit gebruikersperspectief viel mij met mijn S7 en onofficiële LineageOs 16 met microG op dat de stabiliteit voor mij te wensen overliet."

PalingDrone sluit zich daarbij aan. "Android 10 draait overigens prima op mijn vier jaar oude Xiaomi Mi 5 en met custom roms verleng je de levensduur van oudere hardware aanzienlijk. Wel jammer dat het toestel inmiddels end-of-life is, waardoor er geen firmware-updates meer verschijnen. Gelukkig is er nog wel een LineageOS-ontwikkelaar die dit toestel wat liefde geeft, want als de fabrikant de ondersteuning stopt, ben je afhankelijk van de community."

Er zijn wel diverse kleinere fabrikanten die aan de slag gaan met alternatieve software. Zo is er de PinePhone van Pine64, de Librem 5 van Purism en, iets bekender, de Fairphone 3 van het Nederlandse Fairphone. Die laatste bevat standaard Google-diensten, maar Fairphone ondersteunt actief custom roms en andere besturingssystemen.

Als je er voor jezelf uit bent dat je op Android verder wilt zonder Google, rest nog de vraag hoe je dat kunt doen. Nu is Google in zijn geheel uit het digitale leven knippen voor veel mensen onmogelijk, gezien hoever de invloed van de zoekgigant reikt, van lettertypes op websites via YouTube tot zakelijke kantoorsoftware. Daarom is de vraag voor tweakers die ermee bezig zijn, hoe je minder afhankelijk van Google kunt worden. Er zijn diverse gradaties waarin je dat kunt doen. Laten we beginnen bij de gemakkelijkste: je behoudt je huidige telefoon met Google-diensten, maar gebruikt ze minder.

Het begint bij bewustwording, zegt PalingDrone. "Al die kleine stukjes data worden her en der verzameld en gecombineerd tot een mooi en kloppend profiel. Is het daadwerkelijk nodig dat al die bedrijven je echte naam hebben, je locatie weten, weten wie je familie/vrienden zijn, met wie je contact hebt, waar je werkt, wat je geboortedatum is en hoe je eruitziet? Minimale data is een mooi streven. Zo kan er ook weinig uitlekken mocht een bedrijf dat jouw gegevens bezit, een beveiligingsprobleem hebben waardoor alles op straat komt te liggen."

Hoe je dat doet? NuKeM begint bij de privacy-instellingen van apps. "Ontneem ze alle rechten die ze niet nodig hebben en verwijder ze als je ze niet nodig hebt."

Ook kun je kijken naar het gebruik van een andere browser dan Chrome en een andere mailclient dan Gmail; NuKeM en Jurroen noemen beide FairEmail voor e-mail en Bromite als browser. Bromite is gebaseerd op Chromium en lijkt in de interface ook op Chrome.

NuKeM noemt verder de suggestie om Signal te proberen voor het versturen van berichten en webapps in plaats van native apps, omdat die minder kunnen doen en niet op de telefoon blijven staan. Signal voor het versturen van berichten in plaats van WhatsApp is volgens Jurroen en NuKeM ook aan te raden. WhatsApp heeft prima encryptie, maar slaat wel onversleutelde back-ups op via Google Drive.

Een stap verder is het wisselen van mailprovider. NuKeM: "Deze stap zal voor veel mensen waarschijnlijk een stap te ver gaan, omdat je vaak moet betalen en het veranderen van een mailadres vaak rompslomp geeft. Deze stap is volgens mij echter onontbeerlijk. Deze dienst is niet voor niets gratis bij Google… de inhoud van je mailbox zegt veel over jezelf."

Het belangrijkste is volgens Jurroen om de synchronisatie van e-mail en contacten anders te laten verlopen. Dat kan bijvoorbeeld via Nextcloud. Zie het stappenplan hiernaast.

De stap erna is Google helemaal van je telefoon gooien. Dat kan op diverse manieren. Jurroen heeft momenteel /e/ draaien en wil op termijn over naar GrapheneOS. NukeM zat op een Samsung Galaxy S7 met LineageOS en MicroG, een vervanging voor Google Play Services.

Inmiddels is hij over op een iPhone. Het liefst vond ik een hedendaagse smartphone die nog jaren, liefst 'officiële', LineageOs updates krijgt, maar die is niet eenvoudig te vinden. Het is ook erg subjectief. OnePlus wordt bijvoorbeeld goed ondersteund, maar die telefoons vallen me wat tegen en de Xiaomi Pocophone F1 spreekt me ook maar matig aan. Liefst zou ik een Samsung Galaxy S10e of Fairphone 3 goed ondersteund zien worden, maar ja… Na veel wikken en wegen heb ik dan maar de stap gemaakt naar een iPhone."

PalingDrone zit op het moment van schrijven nog te 'pielen' met een nieuwe build van LineageOS die Google-dienstenvervanger MicroG niet ondersteunt op zijn Xiaomi Mi 5. "Ik draaide tot kortgeleden LineageOS 16 op een Mi 5 en dan de versie met ingebouwde MicroG als vervanger voor de Google-services. Dat werkte prima; ik ben niets tegengekomen wat niet soepel ging of rare foutmeldingen gaf."

Wie een grote stap wil wagen, gaat naar een custom rom die helemaal is gebouwd met privacy en beveiliging in het achterhoofd. Daarmee komen we bij GrapheneOS. Voor dit verhaal heb ik het geprobeerd op een Pixel 3a, een reviewmodel dat we nog hadden liggen. Het installeren ervan is niet heel moeilijk voor wie ervaring heeft met het flashen van Google Pixel-telefoons; je flasht het op dezelfde manier als elke firmware.

Het mag dan te flashen zijn als elke andere firmware, het is niet hetzelfde. Het is een project van Daniel Micay, maar een van de drie mede-oprichters van GrapheneOS is Nederlander en te vinden op Tweakers: Crypto_Exfil, in het echte leven Abdoul Rasnab. GrapheneOS heeft volgens hem minstens 75.000 gebruikers, maar misschien veel meer; er worden geen logs bijgehouden. De custom rom is vooral bedoeld voor mensen die zichzelf extra willen of moeten beveiligen. "Misschien zijn onze belangrijkste doelgroepen wel artsen, journalisten, advocaten en managers/bestuurders, want dit zijn wel de doelgroepen die er vaak toe worden misleid om inloggegevens op te geven of een kwaadaardige app te installeren."

Het is nu simpelweg een Android-variant met Linux-kernel, maar dat kan in de toekomst veranderen. "Onze doelstelling op de langere termijn is bijvoorbeeld het verplaatsen van de Linux-kernel naar een microkernel met een Linux-compatibiliteitslaag. Dit zullen we moeten bereiken door veel samenwerking met andere projecten en het zoveel mogelijk hergebruiken van bestaande externe projecten."

Het doel is om zo min mogelijk punten in het besturingssysteem te hebben waardoor je kwetsbaar bent voor aanvallen, zegt Crypto_Exfil. "Om de attack surface te reduceren, zorgen we ervoor dat elke app zijn eigen permissielaag heeft. Elke app moet dus toestemming vragen om een opdracht uit te voeren. Dit geldt dus ook voor de microfoon bijvoorbeeld. Doordat we werken met een sandbox-encryptie, kan een app geen informatie opvragen van een andere app zonder toestemming." Ook wijzigt GrapheneOS de wijze waarop geheugen wordt toegekend: malloc. "De GrapheneOS-malloc biedt ook bescherming voor heap-corruption. Dit beschermt tegen het uitlekken van metadata bijvoorbeeld."

Google moest uit het besturingssysteem vanwege een gebrek aan beveiliging, zegt hij. "Google heeft veel werk te doen om meer controle krijgen over de hardware. Door isolatie van IOMMU is het veel moeilijker om op afstand of lokaal exploits werkend te krijgen." Je hoeft ook niet te hopen op MicroG als vervanging van Google-diensten, omdat dat aanvallers een nieuwe kans geeft.

Firmware van fabrikanten als Samsung en OnePlus hebben ook extra problemen ten opzichte van de standaardversie van Android. "Het probleem van deze forks is dat er manieren van aanvallen bijkomen door de toevoegingen die zij doen. Ook is het mogelijk om securityfeatures terug te draaien en het belangrijkste is dat de security-updates lang op zich laten wachten."

Als je het hebt geflasht, kom je in een standaard Android-interface terecht. Veel staat er niet op de telefoon: een agenda, een telefoon-app, een sms-app, een bestandsbeheerder en zo nog wat apps die je verwacht. Er zijn ook een pdf-lezer, een Vanadium-browser en een Auditor-app om een toestel te verifiëren.

In de instellingen zijn ook nog wat handige zaken te vinden, zoals de mogelijkheid om een back-up te maken op een usb-stick; die is aan te sluiten dankzij ondersteuning van usb-on-the-go. De vingerafdrukscanner werkt prima en de camera werkt ook, maar de Google Camera-app met al zijn functies als nachtmodus en portretmodus ontbreekt uiteraard. De camera-app is spartaans.

Wat ook ontbreekt is een out-of-the-box manier om apps te installeren: geen F-Droid of andere alternatieve downloadwinkel staat in de firmware. Ook een account instellen bij welke dienst dan ook kan standaard niet. Dit is duidelijk geen firmware voor mensen die willen dat alles out-of-the-box op de telefoon staat en gemakkelijk werkt: je bent na de set-up nog niet klaar, maar je hebt wel alle vrijheid om precies de dingen toe te voegen die je zelf wilt, nodig hebt en veilig acht.

Daarnaast moet je bijna wel specifiek een telefoon kopen hiervoor. GrapheneOS draait namelijk alleen op Google Pixel-telefoons: een mooie ironie. De Pixel 2-telefoons worden nog ondersteund als 'legacy', terwijl de Pixel 3 en 3a volledige ondersteuning hebben. Enkele weken geleden kwamen de eerste builds voor de Pixel 4 online.

Google-directeur Sundar Pichai zei enkele weken geleden nog: "Privacy is de kern van alles wat we doen". Er zijn echter veel mensen die daar niet in geloven en een heel aantal mensen die om die reden stappen hebben ondernomen om een smartphone in te richten zonder diensten en apps van Google. Hoever mensen gaan, verschilt uiteraard.

In het uiterste geval kun je de microfoon uit je smartphone halen of laten halen om afluisteren tegen te gaan en de frontcamera verwijderen om zeker te weten dat je smartphone niet terugkijkt. Ook kun je de schouders ophalen en je neerleggen bij wat de fabrikant van de smartphone meelevert, maar daar zit een hoop tussenin. Of het nu gaat om de permissies van apps doorlopen, apps als Chrome vervangen door een alternatief, Google als bron van synchronisatie verruilen voor iets als Nextcloud of zelfs een hele custom rom flashen gericht op privacy en de beveiliging daarvan: er is genoeg keuze voor wie overweegt om te ontgooglen.

Iedereen die ik erover heb gesproken, geeft toe dat het niet alleen moeite kost, maar dat je zeker ook iets inlevert op gebied van gebruiksgemak bijvoorbeeld. De alternatieven zijn zeker niet in alle opzichten superieur. Bovendien is de schaduw van Google ook dan nog aanwezig. Browseralternatieven als Bromite en Vanadium zijn Chromium-browsers met een Chrome-achtige interface. GrapheneOS draait alleen op Pixel-telefoons. En o ja, de ontwikkeling van heel Android ligt natuurlijk ook nog bij Google.

Uiteindelijk begint het bij bewustwording. Nu de smartphone bijna tien jaar geleden een mainstreamproduct is geworden en het stof van de smartphonerevolutie aan het optrekken is, krijgen steeds meer mensen door dat die kleine computer in onze broekzak het belangrijkste apparaat is, het apparaat dat de meeste data bevat van allemaal. Die data is het waard om te worden beschermd. Dat is een kwestie van keuze, daar zijn alle tweakers het wel over eens. Het is, met moeite, mogelijk om Google zoveel mogelijk van je smartphone af te halen om zo het gevoel te hebben meer zeggenschap te hebben over eigen privédata. Iedereen zal daarin eigen keuzes en afwegingen maken.