Wat maakt gifgas zoveel afschuwelijker dan bommen?

Dit was de week van het gifgas. De oorlog in Syrië duurt al meer dan twee jaar, honderdduizend mensen stierven er door bommen en kogels en andere conventionele wapens, maar pas toen er chemische wapens werden gebruikt, was de maat vol. 'Vergis je niet', zei John Kerry, de plotseling strijdbare Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, 'we stellen degenen aansprakelijk die 's werelds afschuwelijkste wapens hebben gebruikt tegen 's werelds kwetsbaarste mensen.'

Wat is er zo afschuwelijk aan chemische oorlogsvoering dat het de wereld ineens in beweging brengt?

Een van de indringendste oorlogsgedichten gaat over gifgas. Het is van Wilfred Owen, een Brits militair die sneuvelde in de Eerste Wereldoorlog een week voordat de wapenstilstand werd getekend:

Gas! GAS! Quick, boys! - An ecstacy of fumbling /

Fitting the clumsy helmets just in time, /

But someone still was yelling out and stumbling /

And flound'ring like a man in fire or lime.

War poet Wilfred Owen

Dichter/soldaat Wilfred Owen (1893-1918) was vrijwel onbekend toen hij stierf op het slagveld van de Eerste Wereldoorlog. Zijn rauwe en realistische werk wordt nu gezien als het belangrijkste van de Britse war poets. Owen schreef voor zijn kameraden en tegen de romantiek die oorlog omhult.

Chemische wapens zijn zo oud als het oorlogvoeren zelf - giftige pijlen, kokende teer, arseenrook, de Perzen gebruikten tegen de Romeinen pek en zwavel - maar tijdens de Eerste Wereldoorlog werden ze voor het eerst grootscheeps en nietsontziend ingezet. Op 22 april 1915, tijdens de tweede slag bij Ieper, vonden soldaten cilinders in het veld die ze niet konden thuisbrengen. Uit de Duitse loopgraven zagen ze merkwaardige pijpen omhoog steken, en tegen vijf uur 's middags doemde een geelgroene nevel op die ze de adem benam. 5.739 flessen met chloorgas draaiden de Duitsers die dag open, een effectief wapen, niet alleen omdat het de vijand desoriënteerde en decimeerde maar ook omdat het een angst opriep die geen enkel ander wapen kon opwekken. De nieuwe dood was een onwaarschijnlijk wrede en trage dood, die Owen beschreef als langzaam verdrinken en verbranden tegelijk.

Amorele vorm van oorlogvoeren

Over de velden van de Grote Oorlog werd 214 duizend ton gas verspreid, door alle partijen: chloorgas maar ook fosgeen dat ruikt naar vers hooi en zwaarder is dan lucht zodat het gemakkelijk in de loopgraven zakte. Het doodde negentigduizend mensen, een miljoen raakten gewond. Sindsdien is gifgas in de ban. Het gebruik van chemische wapens wordt als een amorele vorm van oorlog voeren gezien: het is onzichtbaar, willekeurig, oncontroleerbaar en de mensen die het treft, sterven tergend traag. 'Mannen snakkend naar adem', beschreef de militair historica Lyn MacDonald, 'met hun blauwe gezichten en doodsbleke huid'.

Gifgas is de rode lijn, zei president Obama, die daarmee een legitimatie heeft voor een aanval op Assad. In alle overwegingen om het regime te straffen komt dat telkens terug: chemische wapens zijn de grens.

Maar waarom eigenlijk?

Wat is het verschil tussen een granaat met mosterdgas die willekeurig honderd mensen doodt, en een clusterbom die hetzelfde doet? Tussen een aanval met sarin of een aanval met machinegeweren? Tussen chloorgas en landmijnen? Ze maken allemaal mensen dood of invalide, en zijn in die zin allemaal amoreel. Waarom is het ene wapen amoreler dan het andere?

'Ik denk vanwege het menselijke aspect', zegt Desirée Verweij, hoogleraar militaire ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie. De mens, zegt ze, legt zichzelf al eeuwen ethische grenzen op als het om vechten gaat en dat is hier niet anders. 'Het is een heel oude traditie die al begint in de oudheid, met het denken over de rechtvaardige oorlog van Aristoteles. Het gebruik van chemische wapens vinden we niet rechtvaardig. Het is onmenselijk. De impact ervan is afschuwelijk. Het langdurige lijden, de bijzonder pijnlijke benauwdheid en de bloedingen, dat is onethisch.'

Al heel lang wordt geprobeerd een einde te maken aan de productie, de verspreiding en het gebruik van chemische wapens. In 1899 en 1907 werden er twee verdragen over gesloten tussen Europese landen, in Den Haag. Het hielp niet. In 1925 kwam het Protocol van Genève tot stand. Ook dat hielp niet. Italië gebruikte chemische wapens in Ethiopië, Egypte in Jemen, en Amerika gebruikte het ontbladeringsmiddel Agent Orange in Vietnam. Tijdens de Koude Oorlog hadden Rusland en Amerika samen genoeg chemische wapens in huis om het leven op aarde definitief te vernietigen.

Zenuwgassen sarin en VX

De Verenigde Naties onderscheiden ongeveer 70 soorten chemische wapens. Zenuwgassen als sarin en VX worden als het dodelijkst gezien. VX werd vanaf 1961 in grote hoeveelheden in Amerika geproduceerd, is extreem giftig, geurloos en reukloos, en blijft dagenlang werken.

Halabja

De ommekeer kwam op 16 maart 1988. De afzichtelijke beelden van de gifgasaanval op het Koerdische stadje Halabja schokten de wereld en vergrootten de druk om chemische wapens uit te bannen. Irak doodde honderdduizend mensen met sarin, tabun en mosterdgas in de oorlog met Iran. De Iraakse minister van Defensie die namens Saddam Hussein de aanval op Halabja leidde kreeg de bijnaam Ali Chemicali en (in 2010) de doodstraf. De Nederlander die grondstoffen leverde, Frans van Anraat, kreeg 17 jaar cel.

Pas in 1993 kwam het Verdrag Chemische Wapens tot stand, dat redelijk lijkt te werken. Het is ondertekend door 189 landen; 2 overwegen het te tekenen (Israël en Birma) en 6 hebben het geweigerd: Angola, Egypte, Noord-Korea, Zuid-Soedan, Somalië en Syrië.

Het centrum van de strijd tegen gifgas bevindt zich in Den Haag, aan de Johan de Wittlaan. Daar zetelt de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW), die het verdrag handhaaft en zich ten doel stelt de wereld van gifgas te verlossen. Ze is aardig op weg: 80 procent van de wereldvoorraad is vernietigd, en over vier jaar mag er nog maar 1 procent over zijn. Wij zijn dus, zegt Michael Luhan van de OPCW, 'de meest succesvolle antiwapenorganisatie ter wereld'.

Ali Chemicali

Ali Hassan al-Majid (1941-2010) was een van de grootste beulen van Saddam Hussein. Hij had al een paar massa-executies geleid, toen hij in 1988 opdracht gaf voor een aanval met vier soorten gifgas op een paar Koerdische dorpen. Na een lange rechtsgang werd hij in 2010 opgehangen.

Luhan heeft twee redenen om specifiek tegen chemische wapens te vechten. Ten eerste zijn het middelen die de slachtoffers hun hele verdere leven achtervolgen. 'De doodsangst stopt niet na de oorlog. Er is geen effectieve medische behandeling. In die zin zijn deze wapens uniek.'

Ten tweede is de wereld al zo lang bezig ze uit te bannen en daar zo ver mee gevorderd, dat elke stap terug een blamage zou zijn. 'Syrië is een serieuze bedreiging voor de hele onderneming. We kunnen niet toestaan dat dit gebeurt, juist omdat er zo veel moeite in is gestoken om de wapens uit te bannen.'

Maar waarom bant de wereld mosterdgas en sarin uit en clusterbommen niet?

'Dat is een gerechtvaardigde vraag', zegt Luhan. 'Laat ik het zo zeggen: als je niet iedereen kunt redden, moet je dan nalaten zoveel mogelijk mensen te redden? Je kunt niet álle wapens uitbannen. Laten we dan beginnen met de meest inhumane.'

Psychologie van de angst

Bij onderzoeksinstituut TNO studeert toxicoloog Ruud Busker met zestig anderen op chemische, biologische en radiologische wapens (CBR). 'Wij stellen ons ook weleens de vraag wat de C zo bijzonder maakt.' En Busker heeft er een antwoord op. Het grote verschil tussen explosieven en gifgas, is dat een aanval met explosieven stopt als de klap is geweest. 'Dan kun je de schade opnemen en herstellen', zegt hij, terwijl de ellende bij chemische, biologische en radiologische wapens dan pas begint. 'Niemand overziet wat de gevolgen van zo'n aanval zijn, mensen worden soms na een tijd pas ziek. Dat geeft paniek, bij de getroffenen maar ook bij hulpverleners.'

Het is de psychologie van de angst die gifgas extreem maakt. 'De onbekendheid, de onzichtbaarheid, de onzekerheid. De beelden zoals we die vorige week uit Syrië zagen, dragen daaraan bij.' Daarom heeft een gifgasgranaat meer 'effectlagen' dan een gewone bom, zegt Busker. 'Er is wereldwijde ontzetting. Je zag zelfs dat de beurs op de aanval in Syrië reageerde. Dat heb je niet als er explosieven ontploffen in Irak.'

Chemische wapens staan symbool voor de ontmenselijking van de oorlog. Het is een geest in een fles. Niemand weet precies wat ze uiteindelijk kunnen veroorzaken; net als kernwapens en biologische wapens zijn het monsters die de mens in staat stellen zichzelf te vernietigen. Een bom maakt een lichaam kapot, gifgas dringt dieper door, tot in de psyche.

Gifgas is stil, onzichtbaar en willekeurig. Het maakt geen onderscheid tussen burgers en militairen, en wordt gebruikt om hele gebieden ontoegankelijk te maken voor de vijand. Het is ook relatief goedkoop. Er is ook de angst dat Syrië een nieuwe wapenwedloop in werking zet. Maar uiteindelijk is het vooral de emotie, die chemische wapens onderscheidt van conventionele.

'In tegenstelling tot de vele verhalen die hierover de ronde doen, eiste het gas (...) naar verhouding weinig slachtoffers', schrijft medisch historicus Leo van Bergen in zijn boek Zacht en eervol - lijden en sterven in een Grote Oorlog. 'Er waren andere factoren die dit gifgas zo'n beruchte klank hebben gegeven; het effect van gas was vooral groot op het psychologische vlak.'

Het was de radeloosheid die de militairen van de Eerste Wereldoorlog kwetsbaar maakte, schrijft hij: de 'gashysterie' die ontstond na elke aanval en na elk alarm. 'Gasalarm werd vaak veel te snel gegeven, soms meerdere malen per nacht, en dit leidde telkens weer tot grote paniek.'

If you could hear, at every jolt, the blood /

Come gargling from the froth-corrupted lungs

Het gedicht van Wilfred Owen is geen aanklacht tegen gifgas maar een aanklacht tegen oorlog. Het is niet zacht en eervol om voor het vaderland te sterven, schreef Owen - het is ellendig en klote.