Lévinas: 'Ik antwoord, dus ik ben'

DE Totaliteit van het Oneindige, Totalité et Infini, maakte van Lévinas in 1961 een van de meest gelezen moderne filosofen.Lévinas werd 30 december 1905 geboren in Kaoenas in Litouwen waar hij opgroeide in de joodse traditie. Hij woonde in de Oekraïne ten tijde van de Sovjet-revolutie, studeerde later in Duitsland en gaf les in Frankrijk. Op die manier werd hij diepgaand beïnvloed door de Duitse, Russische, Franse en joodse cultuur.In 1923 ging Lévinas filosofie studeren in Straatsburg en vestigde hij zich definitief in Frankrijk. Als leerling van Husserl en Heidegger - in 1928 en '29 studderde hij in Freiburg - verdiepte hij zich in de fenomelogie, een leer die hij in Frankrijk introduceerde. In 1930, als hij op de drempel van een briljante academische carrière staat, verbaast hij iedereen door directeur tot worden van de bescheiden École Normale Israélite Orientale. Twee jaar later trouwt hij met zijn oude buurmeisje, Rajssa. Met haar leidt hij 33 jaar de Israëlitische school. In 1967 werd hij hoogleraar aan de universiteit van Nanterre, in 1972 tot zijn emiritaat was hij hoogleraar aan de Sorbonne.In 1940 werd Lévinas als militaire tolk krijgsgevangen gemaakt door de Duitsers. Tot het einde van de oorlog brengt hij de tijd door in een Duitse Stalag, op enkele kilometers van het concentratiekamp Bergen-Belsen. Hij leert er twee Franse priesters kennen en raakt onder de indruk van hun onbaatzuchtigheid.Na de oorlog blijkt hij een overlevende. De joodse gemeenschap in zijn geboortestad is uitgeroeid, evenals zijn hele familie. Zijn vrouw en dochter zijn van deportatie gered door kloosterzusters. Hij zweert nooit meer voet op Duitse bodem te zetten en hij houdt woord.Hij herneemt zijn talmoed-studie en tracht na te gaan wat de talmoed kan betekenen voor de moderne mens. 'Het leven van een talmoedist is niets anders dan de onophoudelijke vernieuwing van de letter van de tekst door de intelligentie.'Met Lévinas is in het westerse denken een zelfbewust jodendom opgestaan. Lévinas, als geen ander thuis in het joodse leerhuis, brengt een kruisbestuiving tot stand tussen het joodse denken en de westerse - Griekse - filosofie. Daarmee legt hij de fundamenten die het mogelijk maken een filosofie van de verantwoordelijkheid te ontwikkelen. Want Lévinas ontdekt in Jeruzalem wat ook in Rome geldt: de ene mens is verantwoordelijk voor de ander. De ervaring van 'het gelaat van de ander' is voor Lévinas de grondervaring van het menselijk bestaan. 'Het fundament van alle begrijpen ligt in het begrip voor de ander.' Het 'ik denk, dus ik ben' van Descartes, vervangt Lévinas door 'Ik antwoord, dus ik ben'.'Ik besta niet omdat ik vanuit mijn denken God en de wereld kan omvatten, maar omdat ik antwoord op een oorspronkelijk appèl dat aan mijn bestaan vooraf gaat.'De Nederlandse docent Carl Huizinga promoveerde op het denken van Lévinas. Hij schreef: 'Wat me het meest aanspreekt bij Lévinas is dat als je iets wilt leren je eerder bij een ander te rade moet gaan dan bij jezelf. En dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor wat ze doen. Niet omdat je anderen niet zou kunnen vertrouwen, maar omdat er dingen zijn die op jouw weg liggen.'Lévinas' belangrijkste werk, in uiterst compacte en moeilijk toegankelijk taal geschreven, wordt in 1966 voor het eerst in het Nederland vertaald. De vertaling is zo slecht, dat zij als schoolvoorbeeld gaat gelden van hoe een filofofisch werk niet moet worden vertaald. Een groep studenten uit Nijmegen en Kampen brengt, onder leiding van de Amsterdamse Lévinas-kenner hoogleraar Th. de Boer, in 1987 een nieuwe en veel beter ontvangen vertaling uit.